ميدان نقش جهان

ميدان نقش جهان

كاركرد گذشته

اين ميدان در سدهٔ يازدهم هجري قمري (سدهٔ هفدهم ميلادي) يكي از بزرگ‌ترين ميدان‌هاي جهان بوده‌است. شواليه ژان شاردن فرانسوي ميدان نقش جهان را زيباترين ميدان دنيا دانسته‌است. در دوره شاه عباس بزرگ و جانشينان او، اين ميدان در روزهايي كه جشن‌هاي سلطنتي برپا بود، محل بازي چوگان، رژهٔ ارتش، چراغاني، و نمايش‌هاي گوناگون بوده و در ساير روزها محل گردش و خريد مردم بوده است.

دو دروازه سنگي چوگان از آن دوره هنوز در ميدان باقي است كه از انجام ورزش چوگان در آن دوره حكايت مي‌كند و قديمي‌ترين دروازه چوگان دنياست. طرح اين ميدان تا جايي در نحوه اجراي بازي چوگان تأثير داشته‌است كه زمين‌هاي ورزشي هارلينگام و ساير زمين‌هاي چوگان معروف، كم و بيش از روي اين ميدان ساخته شده‌اند. اين ميدان همچنين محل برگزاري جمعه بازارهاي عظيم بوده‌است. يكي از اولين مراسم رسمي كه در اين ميدان برگزار شده‌است، بازگشت پيروزمندانه امام قلي خان از فتح جزيره هرمز به پايتخت (اصفهان) بوده‌است. شاردن نقل مي‌كند كه در مواقع جشن، تا پنجاه هزار چراغ در ميدان روشن مي‌شده‌است. شرح مفصل اين ميدان را جهانگردان نامدار اروپايي مانند شواليه شاردن، ژان باتيست تاورنيه، پيترو دلاواله، سانسون، انگلبرت كمپفر و ديگران كه از روزگار صفوي به بعد از اصفهان ديدن كرده‌اند، به‌دست داده‌اند و همه آنان زيبايي ميدان را ستوده‌اند

ابنيه تخريب شده

غير از ابنيه‌اي كه اكنون موجودند، يادبودهاي ديگري نيز در ميدان نقش جهان وجود داشته كه به تدريج كابرد خود را از دست داده و از ميان رفته‌اند. سرستون‌هاي مرمرين كه احتمالاً از تخت جمشيد شيراز به اصفهان آمده بودند (امروزه يكي به چهلستون منتقل شده و ديگري در موزه ايران باستان تهران قرار دارد)، ۱۱۰ عراده توپ اسپانيايي (غنيمت فتح جزيره هرمز به وسيله امام قلي خان)، ميله قپق به ارتفاع چهل متر در مركز ميدان (كه امروزه به كلي از ميان رفته‌است) و نيز بنايي كه ساعتي اروپايي در آن نصب شده بوده از آن‌جمله‌اند.[۷] همچنين در مجاورت مسجد شيخ لطف‌الله، مدرسه‌اي به نام مدرسه خواجه‌ملك (بعدها مدرسه شيخ لطف‌الله) وجود داشته كه در زمان قاجاريه از ميان رفته‌است

مسجد شيخ لطف‌الله

مسجد شيخ لطف‌الله يكي از بناهاي پيراموني ميدان است كه به عنوان مسجد اختصاصي شاه عباس بكار مي‌رفته[۳۹] اين مسجد به دستور شاه عباس ساخته شده‌است و تامارا سون (به انگليسي: Tamara sonn) آن را به عنوان يكي از زيباترين بناهاي مذهبي دنيا عنوان مي‌كند.[۴۰] اين بنا در سمت مشرق ميدان قرار دارد. اين مسجد در دوره قاجار به شدت تخريب شد و در زمان رضا شاه بازسازي گرديد.[۴۱] كاشيكاري فعلي پوشش بيروني آن مربوط به سال ۱۳۱۵ شمسي است. گنبد اين بنا ۳۲ متر ارتفاع داشته و ساخت آن ۱۷ سال به طول انجاميده‌است.[۴۲] تفاوت اين بنا با ساير مساجد دوره صفوي اين است كه مسجد شيخ لطف‌الله داراي صحن نيست و مناره نيز ندارد.[۴۳] سردر مسجد به قلم ثلث عليرضا عباسي خوشنويس معروف صفوي مزين است

عالي قاپو

كاخ عالي‌قاپو در ضلع غربي ميدان در ۶ طبقه و به زيربناي حدود ۱۸۰۰ مترمربع، احداث شده‌است. ارتفاع نهايي اين كاخ از سطح ميدان ۳۴ متر بوده و در هر طبقه تزئينات هنري خاص خود را دارد. از خصوصيات بارز اين بنا وجود خاصيت واكنش صوت و صدا در محل ورودي، تالار پذيرايي بسيار زيبا، تالار اصلي موسيقي و ۵۳ اتاق به منظور استفاده جهت اتاق نشيمن، اتاق جلسه، دولت‌خانه و محل استقرار سفرا و ميهمانان است. سازه بنا برپايه ديوارهاي باربر و تيرها و ستون‌هاي چوبي استوار است.

برخي كارشناسان نظير آندره گدار و لطف‌الله هنرفر براساس نظر اسكندربيك منشي (كه در كتاب عالم‌آراي عباسي منعكس شده) اعتقاد دارند كه اين بنا شالوده‌اي تيموري دارد و در مقابل كارشناساني مانند اوژنيو گالديري طرفدار نظريه جديدالاحداث بودن كل بنا هستند. شاه‌عباس به منظور قداست بخشيدن به كاخ عالي‌قاپو، دري از درهاي رواق مرقد علي را كه با دري نو جايگزين شده بود، براي مدخل ورودي استفاده نمود.[۳۷] در زمان سلطنت شاه عباس، در اين باغ محلي وجود داشته كه بستخانه ناميده مي‌شده و مقروضين و محكومين و مجرمين، تا زماني كه مي‌توانستند با هزينه شخصي در آن مكان بمانند از مجازات مصون بودند

سردر قيصريه

سردر قيصريه بنايي است در ورودي اصلي بازار بزرگ اصفهان. اين بنا در گذشتهٔ نه‌چندان دور داراي سه طبقه[۳۰] و اكنون داراي دو طبقه است. طبقهٔ سوم آن كه تخريب شده، نقاره‌خانه را تشكيل مي‌داده‌است كه در آن با صداي موسيقي، اوقات روز را اعلام مي‌كرده‌اند. اين سردر به بازار بزرگ اصفهان باز مي‌شود و در گذشته راه اصلي بازار اصفهان بوده‌است. سردر قيصريه شامل چهار درِ فرعي، يك دروازهٔ اصلي و يك حوض بوده كه حوض آن حدود دههٔ ۱۳۴۰ شمسي به باغچه تبديل شد، ولي اكنون احيا شده‌است  علت نامگذاري اين بنا، شباهت آن به يكي از بناهاي شهر قيصريه بوده‌است. بر بالاي سردر، نقاشي‌هايي به قلم رضا عباسي به چشم مي‌خورَد. ناقوس دير هرمز و همچنين ساعت موجود در قلعه پرتغالي‌هاي جزيره هرمز (به قطر حدود ۸۰ سانتيمتر)، پس از فتح آن جزيره به اصفهان آورده شد و در بالاي اين سردر نصب شد.

مسجد شاه

اين مسجد، مهم‌ترين مسجدي است كه از دوره صفويان در ايران برجاي مانده‌است.[۲۳] كار ساخت اين مسجد در سال ۱۰۲۰ هجري قمري آغاز شده و تزئينات نهايي آن در زمان شاه سليمان به سال ۱۰۴۷ ه‍.ق (معادل ۱۶۱۲ ميلادي الي ۱۶۳۰ م.[۲۴]) پايان رسيده‌است. معمار اين مسجد استاد علي اكبر اصفهاني و كتيبه سر در آن به خط عليرضا عباسي است. علاوه بر آن كتيبه‌هاي ديگري به خط عبدالباقي تبريزي و محمدرضا امامي در جاي جاي مسجد وجود دارد.[۲۵] ارتفاع گنبد اين مسجد ۵۲ متر، ارتفاع مناره‌هاي اصلي ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌هاي ورودي ۴۲ متر است. از ويژگي‌هاي اين مسجد كاشيكاري بسيار زيبا و هنرمندانه، رابطه معماري و بصري مسجد و مناره‌هاي چهارگانه آن با ميدان، نابرابري محور ميدان با قبله و تصحيح آن در دهليزهاي ورودي و بازتاب صدا در زير گنبد مسجد است. اين مسجد در گذشته به نام‌هاي مسجد مهدي، مسجد جامع، مسجد سلطاني، مسجد شاهي، جامع كبير عباسي و مسجد شاه معروف بوده و امروزه مسجد امام ناميده مي‌شود

بناهاي پيراموني

در پيرامون ميدان، مشهورترين و عظيم‌ترين بناهاي تاريخي اصفهان مانند مسجد جامع عباسي يا مسجد شاه (در ضلع جنوبي)، مسجد شيخ لطف‌الله (در ضلع شرقي)، عمارت عالي‌قاپو (در ضلع غربي) و سردر قيصريه (در ضلع شمالي) ساخته شده‌است. اطراف ميدان را چهار بازار بزرگ احاطه كرده‌اند. عايدات چهار بازار اطراف ميدان، در سال ۱۰۱۷ قمري وقف چهارده معصوم شده‌است.[۱۹] ولي قلي شاملو در كتاب قصص الخاقاني مي‌نويسد كه شاه عباس در سال ۱۰۱۴ بازار دور ميدان نقش جهان اصفهان، كاروانسراي بزرگ آنجا، بناي قصيريه، و حمام شاهي را وقف سادات مدينه و به خصوص براي هزينه ازدواج دختران و پسران سيد اين شهر كرده‌است.[۲۰] همزيستي ابنيه تجاري با ساختمان‌هاي حكومتي و مذهبي و همچنين وجود قديمي‌ترين دروازه بازي چوگان جهان در ميانه ميدان از جاذبه‌هاي معماري ميدان است

تاريخچه

پيش از آن‌كه شهر اصفهان به پايتختي ايران صفوي برگزيده شود در محل اين ميدان باغي گسترده و وسيع وجود داشته‌است بنام «نقش جهان». اين باغ همچنين محل استقرار ساختمان‌هاي دولتي و كاخ فرمانروايان تيموري و آق‌قويونلوها بود. در آن زمان بخش ميْداني باغ، «درب كوشك» نام داشت. اين بخش در ضلع غربي ميدان نقش جهان امروزي و در محل ساخت كاخ عالي قاپو قرار داشته‌است.

در دوران سلجوقيان، دست كم بخشي از باغ نقش جهان بنام به ميدان «كوشك» بوده‌است. دستگيري بركيارق از سوي برادرش محمود در اين ميدان رخ داده‌است.[۱۰] همچنين ميدان كوشك، جايگاه اعدام محكومان به اعدام و برگزاري برخي از آيين‌هاي رسمي همچون جشن نوروز بوده‌است.

از ابتداي سلطنت شاه عباس اول، سطح ميدان در اندازه بسيار بزرگتر از ميدان كوشك سابق تسطيح شده و بارها آيين چراغاني و آتش‌بازي در آن برپا شده‌است. منابع گوناگون، بناي به شكل فعلي را در دوره سلطنت شاه عباس اول و به سال ۱۰۱۱ قمري دانسته‌اند  به ادعاي خبرگزاري فارس به نقل از سرپرست هيئت حفاري و شناسايي صاحب‌الامر تبريز احتمال دارد كه در بناي اين ميدان از نقشهٔ ميدان حسن پادشاه در تبريز (كه توسط همين هيئت در حال حفاري و كشف است) استفاده شده باشد.[۱۵] استاد محمدرضا و استاد علي‌اكبر اصفهاني، نام دو تن از معماراني است كه ميدان را طرح‌ريزي نموده و آن را به شكل فعلي بنا نهاده‌اند. نام اين دو معمار بر سردر بناهاي پيراموني ميدان به چشم مي‌خورد.
فكر تاريخ كرد واهب و گفت         شد در كعبه در صفاهان باز

ويژگي‌ها و مشخصات

ميدان نقش جهان، ميداني مستطيل شكل درازاي ۵۶۰ متر و پهناي ۱۶۰ متر (طول ۴۴۰ قدم و عرض ۱۶۰ قدم[۵]) در مركز شهر اصفهان است.[۶]

پيرامون ميدان دويست حجره دو طبقه قرار دارد. افزون بر آن چهار بناي عالي‌قاپو، مسجد شاه، مسجد شيخ لطف‌الله و سردر قيصريه نيز در ميانه چهار ضلع اين مستطيل ساخته شده‌اند

وجه‌تسميه و نام‌ها

اين ميدان پس از ساخت ميدان شاه نام گرفت. اين ميدان در زمان ثبت با همين نام در فهرست ميراث جهاني ثبت شد و در حال حاضر در اين فهرست با نام ميدان امام ثبت شده‌است.[۱][۲]

تا پيش از دوره صفويه، باغي به نام نقش جهان وجود داشته‌است. در زمان شاه عباس دوم به دليل شلوغ شدن بيش از حد بازار اطراف و فروشندگان تصميم بر آن شد كه علاوه بر ميدان عتيق (يا ميدان كهنه) و ميدان شاه، ميدان ديگري ساخته شود. اين ميدان كه محلش بسيار نزديك به ميدان شاه و پشت مسجد شيخ لطف‌الله بود، ميدان نو نام گرفت. از آنجا كه عمارت قديمي در باغ نقش جهان همزمان با ساخت اين ميدان، تخريب و مصالح آن در آنجا استفاده شد، ميدان نو را ميدان نقش جهان نيز مي‌ناميدند.[۳]

در گذر زمان هر دو ميدان كهنه و نو تخريب و ناپديد شدند ولي ميدان شاه پابرجا ماند. در سالهاي اخير ميدان كهنه بازسازي شده است اما ميدان نو كه زيبايي و جذابيت آن دو ميدان را نداشت، به دست فراموشي سپرده شد و تنها نام مستعار آن، نقش جهان، تبديل به نام ديگر ميدان شاه يا ميدان امام خميني شد.